- Mateusz ZimmermanOnet
Generał Fieldorf nie zamierzał walczyć z komunistami. Ale oni i tak nie zamierzali pozwolić mu przeżyć. Po 60 latach od śmierci polskiego bohatera nadal nie wiadomo, gdzie spoczywa jego ciało.
Relację z ostatnich chwil generała Fieldorfa zdał prokurator Witold Gatner, który tuż przed egzekucją odczytywał mu wyrok.
"Byłem zdenerwowany, napięty. Czułem, że trzęsą mi się nogi. Skazany patrzył mi cały czas w oczy. Stał wyprostowany. Nikt go nie podtrzymywał. Po odczytaniu dokumentów zapytałem skazanego, czy ma jakieś życzenie. Na to odpowiedział: »Proszę powiadomić rodzinę«. Oświadczyłem, że rodzina będzie powiadomiona. Zapytałem ponownie, czy jeszcze ma jakieś życzenia. Odpowiedział, że nie.
Postawę skazanego określiłbym jako godną. Sprawiał wrażenie bardzo twardego człowieka. Można było wprost podziwiać opanowanie w obliczu tak dramatycznego wydarzenia".
Było krótko po godzinie 15., 24 lutego 1953 r. Generał August Emil Fieldorf, pseudonim: Nil, został powieszony w więzieniu na Mokotowie. Nocą grabarze wywieźli jego ciało przez bramę i pochowali w nieznanym grobie – tak jak ciała setek innych Polaków, zamordowanych w tych latach w sfingowanych procesach. Po żołnierzach polskiego podziemia miał nie pozostać żaden ślad.
Alter ego pana Walentego
Cofnijmy się do roku 1939. Po klęsce wrześniowej pułkownik Fieldorf, któremu udało się przedostać na zachód, zostaje wysłany przez władze na uchodźstwie z powrotem do kraju jako emisariusz. To oficer z legionową przeszłością, licznymi odznaczeniami i piękną kartą zapisaną w wojnie polsko-bolszewickiej.
Fieldorf w okupowanym kraju żyje pod fałszywymi personaliami – jest kolejarzem Walentym Gdanickim. Otrzyma niebawem rozkaz sformowania Kedywu – Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej. Kedyw będzie odpowiedzialny za walkę bieżącą: sabotaż, dywersję i szkolenie. Najgłośniejsza akcja polskiego ruchu oporu – zamach na Kutscherę – zostanie przeprowadzona właśnie z rozkazu Nila-Fieldorfa.
To będzie też jeden z ostatnich jego sukcesów na tym stanowisku. Miarą zaufania do Fieldorfa i jego zdolności organizacyjnych jest nowe zadanie. Na rozkaz władz Nil ma teraz nadzorować formowanie organizacji "Nie" – czyli zakonspirowanej struktury, która ma działać w warunkach zbliżającej się sowieckiej okupacji. Fieldorf nie bierze więc udziału w powstaniu warszawskim, nadal jest utajniony, choć w międzyczasie zostaje awansowany na generała. Niemcy wysiedlają go jako cywila pod Warszawę.
Z ziemi nieludzkiej do Polski
Organizacja "Nie" została zneutralizowana przed końcem wojny, zanim jeszcze podjęła jakąkolwiek skoordynowaną działalność. Pod koniec marca Leopolda Okulickiego, szefa "Nie", wraz z innymi przywódcami Polski Podziemnej podstępnie aresztowało NKWD. Czekał ich w Moskwie haniebny "proces szesnastu". Można przypuszczać, że Fieldorf zostałby ujęty i potraktowany w podobny sposób – gdyby nie to, że Sowieci schwytali go… trzy tygodnie wcześniej.
Nie wiedzieli, z kim mają do czynienia. Aresztowali Walentego Gdanickiego – zwykłego spekulanta, którego przyłapali na handlu tytoniem; w dodatku miał przy sobie dolary. Z obozu tranzytowego trafi do pociągu na Ural. Nie rozpoznają go nawet niedawni akowcy, którzy będą go chcieli wyrzucić z pędzącego wagonu jako "handlarza walutą".
Dwuipółletni pobyt na Uralu rujnuje jego zdrowie. Fieldorf pracuje w kopalni, rąbie drzewo – to najbardziej wyniszczające roboty w radzieckich obozach. Wraca do kraju w transporcie repatriacyjnym, ciężko chory, niedożywiony i praktycznie niezdolny do pracy. Znajomi lekarze rodziny, którą udaje mu się odnaleźć w Łodzi, stawiają go na nogi w ciągu paru miesięcy.
Nadal nie występuje pod prawdziwym nazwiskiem. Żona Janina próbuje go przekonać do wyjazdu. "Moje miejsce w kraju. Tutaj są moi harcerze, moi ludzie, nikt nie powie, że uciekałem przed niebezpieczeństwem" – mówi jej.
Ukrywa się pod fałszywym nazwiskiem, swoje dane powierza z początku generałowi Gustawowi Paszkiewiczowi, dowódcy z kampanii wrześniowej. Ale Paszkiewicz już wtedy pracował dla komunistów, dowodził akcjami bezpieki na Podlasiu. Fieldorf nie mógł o tym wiedzieć, zresztą sam ujawnił swoje personalia w łódzkiej komendzie uzupełnień. Miecz wisiał już wtedy nad jego głową.
W listopadzie 1950 r. generała zgarnięto z łódzkiej ulicy i powieziono do Warszawy – tym razem już doskonale wiedziano, kim jest.
Nie chciał walczyć, nie pozwolili mu żyć
Paradoks polegał na tym, że Fieldorf – w przeciwieństwie do licznych swoich niedawnych podwładnych – chciał już tylko żyć w spokoju. Świetny żołnierz i wyborny konspirator nie zamierzał już ani walczyć, ani konspirować. Nie tylko fizycznie nie miał na to siły.
Przede wszystkim – nie łudził się. Marzenia o tym, że wybuchnie III wojna światowa i Zachód przyjdzie Polsce z pomocą, uważał za mrzonki. A do wykrwawiania młodzieży w beznadziejnej walce partyzanckiej nie zamierzał przykładać ręki. Mylił się jednak sądząc, że jeśli dosłownie i w przenośni złoży broń, komuniści zostawią go w spokoju.
Jego sprawa od początku stała pod znakiem bezprawia. Zatrzymano Fieldorfa bez jakiejkolwiek podstawy prawnej – nie przedstawiono mu żadnych zarzutów, bo ich po prostu nie było. Areszt został zatwierdzony post factum.
Fieldorf wylądował w więzieniu na Mokotowie. Zaczęły się przesłuchania, tortury, kuszenie propozycjami współpracy, próby wymuszania zeznań. Śledztwo miało potrwać pół roku.
Jeszcze w styczniu 1951 r. prokuratura, na wniosek Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, zabezpieczyła w mieszkaniu Fieldorfów szereg przedmiotów, m.in. tapczan, półkę na książki, krzesła, szafę, walizkę z bielizną. Zrobiono to na poczet grożącego Fieldorfowi przepadku mienia.
Walczył z Niemcami, więc… współpracował z Niemcami
Z ostatniego przesłuchania Fieldorfa: "Do winy się nie przyznaję. Zajęty byłem wyłącznie walką z Niemcami i ludźmi współpracującymi z okupantem".
Wyjątek z aktu oskarżenia: "W okresie od 1943 do 1945 r. idąc na rękę władzy hitlerowskiego państwa niemieckiego, brał udział w dokonywaniu zabójstw osób spośród ludności cywilnej, osób wojskowych oraz jeńców wojennych". Zarzucono Fieldorfowi, że z jego rozkazów Kedyw likwidował partyzantkę radziecką i lewicowe podziemie. W zarzutach wobec generała absurd gonił absurd, ale wyrok na niego był już wydany.
Proces miał służyć nie tylko pognębieniu generała Fieldorfa i odarciu go z wszelkiej godności. Miał być również sądem komunistów nad Armią Krajową. Tak próbowano zaszczepić teorię, że AK de facto była sojusznikiem Hitlera. Z Kedywu zrobiono organizację, której głównym zadaniem miała być walka z Armią Czerwoną i radziecką partyzantką. To, że generał Fieldorf był sądzony na podstawie dekretu"o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy i zdrajców Narodu Polskiego", było fundamentem tej sądowej groteski.
Kluczowymi "dowodami" przeciw Nilowi były zeznania dwóch świadków – oficerów AK. Śledztwo ich złamało, jeden z nich został przez siepaczy bezpieki doprowadzony do takiego stanu, że Fieldorf nie poznał go na sali sądowej. Po odwilży, kiedy po raz pierwszy zajęto się sfabrykowanymi procesami polskich działaczy niepodległościowych, obaj świadkowie odwołali swoje zeznania.
Jeden z nich, jak się okazało po odtajnieniu dokumentów, już podczas procesu Fieldorfa wycofywał swoje zeznania wymuszone we wcześniejszym śledztwie. "Przez cztery dni bez przerwy byłem przesłuchiwany, bity tak, że pod koniec nie wiedziałem co się ze mną dzieje". Sędzia Maria Gurowska nie wzięła tego oświadczenia pod uwagę.
Nie był winny, więc nie prosił o łaskę
Sprawa Fieldorfa zaczęła się chwilę po południu. Toczono ją przy zamkniętych drzwiach, bez świadków obrony i przy biernej postawie adwokata. Sąd nie znalazł żadnych okoliczności łagodzących wobec "ogromu popełnianych przestępstw", a "materiał dowodowy odsłonił zaledwie część popełnianych zbrodni" oskarżonego. Sprawę zamknięto – według akt sprawy – o 20.30. Skazanie polskiego bohatera na śmierć zajęło osiem godzin.
Nie można też było liczyć na Sąd Najwyższy. Jego sędziowie poprzestali na podpisaniu się pod opinią pierwszej instancji: "Na łaskę nie zasługuje, wykazał natężenie woli przestępczej". Nikt nie próbował nawet pozorować sprawiedliwego procesu.
"Odmówiłem współpracy z nimi. Pamiętaj, żebyś nie prosiła ich o łaskę! Zabraniam tego!" – miał powiedzieć Fieldorf kilkanaście dni przed śmiercią, kiedy ostatni raz spotkał się z żoną Janiną. Mimo to pisała do Bieruta prośbę o łaskę: "Zwracam się więc do Ciebie, Ob. Prezydencie, Wodza i Ojca całego narodu, abyś nie dopuścił do osierocenia żony i córek, do których wrócił po tylu latach rozłąki". Równie dramatyczne błaganie wysłał prawie 90-letni ojciec generała.
I tylko sam generał nie chciał podpisać prośby o ułaskawienie. Według tych współwięźniów z celi śmierci, których wyroki zamieniono potem na więzienie, Fieldorf uniósł się honorem. Powiedział, że może wnioskować o rewizję procesu – bo o łaskę prosić może jedynie winny.
O wykonaniu wyroku pierwsza dowiedziała się córka generała. Długo ukrywała tę wiadomość przed matką w obawie o jej zdrowie. Janina Fieldorf dowiedziała się oficjalnie o śmierci męża ponad cztery lata po jego zamordowaniu.
Mordercy nie czują się winni
Rewizja procesu generała Fieldorfa, do której doszło na fali "odwilży", była jedynie cząstkowa. Wobec oparcia wyroku na ewidentnie wymuszonych zeznaniach, sprawa wróciła do Sądu Wojewódzkiego – tym razem umorzono śledztwo z powodu "braku dowodów winy", co dla pamięci generała było kolejnym policzkiem.
Dopiero kilka miesięcy przed wyborami czerwcowymi 1989 r. prokurator generalny PRL definitywnie umorzył śledztwo z najoczywistszych przesłanek: po prostu Fieldorf nie zrobił tego, o co go oskarżano. Co się stało z najważniejszych spośród tych, którzy mieli jego krew na rękach?
Wiceprokurator generalny Benjamin Wajsblech, główny odpowiedzialny za kuriozalny akt oskarżenia przeciw Fieldorfowi, został w 1957 r. zwolniony z prokuratury. Ale pracował potem jako radca prawny i włos mu z głowy nie spadł.
Sędzia Gurowska, która za posyłanie na śmierć więźniów politycznych otrzymała Złoty Krzyż Zasługi i Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, pracowała w sądownictwie aż do lat 70. Potem otrzymała rentę dla "szczególnie zasłużonych". Dopiero w latach 90. udało się postawić ją przed sądem za sądowe zabójstwo Fieldorfa. Nawet wtedy uznawała tamten wyrok za słuszny i oparty na mocnych dowodach. Jej śmierć nie pozwoliła dokończyć postępowania.
Prokurator Wolińską zmuszono do wyjazdu z Polski i pozbawiono obywatelstwa – oczywiście nie za procesy polityczne w latach stalinizmu, ale w ramach antysemickich represji marca’68. Trafiła do Wielkiej Brytanii i kiedy władze wolnej już Polski wysunęły żądanie jej ekstradycji, zostało ono odrzucone. Wolińska opowiadała brytyjskim gazetom do samej śmierci, że jest ofiarą antyżydowskiej nagonki polskich władz.
Emil Merz – sędzia Sądu Najwyższego, który przypieczętował wyrok śmierci – orzekał w SN aż do emerytury. I to mimo iż podczas odwilży dowiedziono, że przy zatwierdzaniu kilkunastu innych wyroków śmierci rażąco złamał prawo. Gustaw Auscaler, wówczas również pracujący w SN, wyjechał po latach do Izraela – z tych samych powodów, które Wolińską wygnały do Anglii.
Merz i Auscaler nie byli nawet sędziami, ani w sensie wykształcenia, ani praktyki. Ten pierwszy był przed wojną adwokatem, a po niej – zwykłym funkcjonariuszem bezpieki, oddelegowanym "na odcinek" sądownictwa.
Kto wie czy nie najbardziej wstrząsający był przypadek Igora Andrejewa (wówczas w Sądzie Najwyższym). Został wybitnym prawnikiem, a przez wiele lat był prodziekanem wydziału prawa na UW. Cieszył się wyjątkowym szacunkiem ponad podziałami, zwłaszcza że w okresie strajków sierpniowych poparł "Solidarność". Jego udział w sprawie mordu na Fieldorfie ujawniono dopiero w 1989 r. Był przy tym chyba jedynym uczestnikiem zbrodni, który okazał coś w rodzaju skruchy.
Grób bez ciała, ciało bez grobu
Na pierwszym symbolicznym nagrobku generała Fieldorfa na Powązkach znajdowały się tylko trzy słowa: Emil, Fieldorf, Nil. Potem w latach 70. władze zezwoliły na dodanie na płycie kilku informacji, ściśle ocenzurowanych. Po kolejnych 20 latach, już w wolnej Polsce, rodzina ustawiła tablicę, która jest tam do dziś.
I tylko nadal nie wiadomo, gdzie spoczęły zwłoki generała Nila. Najbardziej prawdopodobnym miejscem jest powązkowska kwatera "Ł", tzw. Łączka. To tutaj – pod osłoną nocy, bez trumien i pogrzebów – grabarze zakopywali ciała zamordowanych na Mokotowie.
W ubiegłym roku na "Łączce" ruszyły ekshumacje, prowadzone przez Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Instytut Pamięci Narodowej. Ich celem jest odnalezienie i zidentyfikowanie pochowanych w tym miejscu zwłok. Do tej pory – po kilku miesiącach od zakończenia prac – specjalistom udało się zidentyfikować siedem ofiar. Generała Fieldorfa wśród nich nie ma.
– Proces identyfikacji jest długotrwały, wymaga precyzji. Nie potrafię odpowiedzieć na pytanie, czy ciało generała znajduje się pośród stu kilkudziesięciu niezidentyfikowanych jeszcze zwłok, które udało nam się wydobyć. Unikam spekulacji w tej sprawie, bo wymaga ona powagi i delikatności - mówi dr Krzysztof Szwagrzyk z IPN, który kieruje pracami ekshumacyjnymi na Powązkach.
Wiosną rusza tam kolejny etap prac. Tym razem rozkopywane będą alejki i chodniki w otoczeniu kwatery "Ł". – Już podczas ubiegłorocznych prac widzieliśmy, że część jam grobowych leży poza obszarem naszych poszukiwań. Rozkopanie alejek to jedyny sposób, by dotrzeć do niektórych szczątków – tłumaczy dr Szwagrzyk.
Czy po 60 latach od męczeńskiej śmierci generała Fieldorfa miejsce jego pochówku zostanie odnalezione? Z pewnością jeszcze do tego daleko – na pewno jednak bliżej niż kiedykolwiek wcześniej.
