W Krakowie miał stypendium naukowe, które zobowiązywało do pozostania na uczelni. Na praktykę przyjechał właściwie wypchany przez swojego profesora. Wczesny dyrektor Karol Łukaszewicz pisał akurat o pierwszych w Polsce orangutanach.
- To był rok 1956. Pojechałem na trzy miesiące. Powiedziałem sobie, wytrzymam i wrócę. Ale zajęło mnie zoo. Wychowywałem pierwszego urodzonego w Polsce lamparta.
Hanna: - Antoś, to ja go najpierw wychowywałam. Musiałam lamparta przekazać i powiem szczerze, że znielubiłam Antosia za to. Byłam pewna, że nie zajmie się nim porządnie.
Mówią zdrobnieniami - mąż jest "Antosiem", żona "Hanią". I myślą chyba podobnie, bo kiedy któremuś z małżonków zabraknie słów, drugi od razu się włącza i kończy zdanie.
Były etaty, więc wrócili do Wrocławia
On we Wrocławiu nie miał ani rodziny, ani przyjaciół, więc od rana do wieczora siedział w zoo jako praktykant do różnych robót, a pracy zawsze było dużo. Spodobał się dyrekcji, bo robił wszystko.
Wrócili na uczelnie dokończyć studia, napisali prace dyplomowe. Wtedy do obojga przyszło zawiadomienie z Wrocławia, że są wolne etaty. Trzeba było się decydować.
- Dwa dni po dyplomie miałem spakowaną walizkę, w niej pędzel do golenia, dwie koszule i coś tam jeszcze. To była twarda walizka z dykty, brat mi zrobił, siedziałem na niej w pociągu. Przyjechałem do Wrocławia 8 marca 1957 r. Ogromny śnieg był w tym czasie. Na drugi dzień się zgłosiłem do dyrektora, nie pytałem, za ile, nie pytałem, gdzie będę mieszkał. Taki był człowiek głupi.
Okazało się, że w Krakowie zostawił wyższe stypendium, niż tu wynosiła pensja, której połowa szła na pokój wynajęty na Tarnogaju. Ona przyjechała w kwietniu.
Drapieżne i małpy
W ogrodzie dostali różne działy. On miał drapieżne, ona naczelne, czyli małpy. - Czułam się pokrzywdzona. Myślałam sobie, jak to będzie dobrze panować nad tygrysem czy lwem, a dostałam małpy. Wygłupiały się i przedrzeźniały. Zastanawiałam się, jak ja je opanuję.
Pracowali razem, widzieli się bez przerwy. Antoni zaczął drugie studia, dostał akademik. Potem oboje dostali mieszkania w domku w zoo, on na górze, ona na dole. - I to nas zgubiło - śmieje się Antoni Gucwiński.
- Ale w sumie pięć lat chodziliśmy wkoło siebie. Ja się nie spieszyłam z wychodzeniem za mąż, a mąż w ogóle nie miał zamiaru.
Był czas, kiedy chcieli przenieść się do wymarzonego ogrodu w Gdańsku - blisko morza, marynarze przywozili różne zwierzęta, ogród piękny, ale dyrektor ich nie akceptował. Zostali. Wrocławski dyrektor doszedł do emerytalnego wieku i Antoni Gucwiński wszedł na jego miejsce. Miał 34 lata.
Ogród miał wtedy dziury w ogrodzeniu, waliła się ptaszarnia, nie było utwardzonych alejek. Po sześciu latach przywieźli do Polski zwierzęta, które każdy chciał zobaczyć.
Śmiesznie i strasznie
Małżeństwo o strasznych i śmiesznych wydarzeniach w zoo mogłoby napisać książkę. Przeżyli tam 50 lat. Na początku zaopatrzeniem był koń i furmanka. Ale furman pił i czasem koń sam wracał z ładunkiem. Uciążliwe były obce firmy działające na terenie zoo (m.in. Eldom i Wytwórnia Filmów Fabularnych). Mimo wyroków komisji arbitrażowej nie chciały się wynieść. W końcu przegonił je łoś.
- Kiedy przyszło rykowisko, łoś przeskoczył przez ogrodzenie, a w pięknie wypucowanych samochodach zobaczył swoje odbicie i uznał je za rywala. Jednej nocy rozbił 20 żuków i nys. Zrobiła się afera. Ja mówię: przepraszam, ale jesteście na terenie, z którego dawno powinniście odejść - mówi Antoni Gucwiński. - Trzema samochodami przyjechała komisja. Postawiłem pracownika, żeby z kijem pilnował łosia, bo znowu nabroi. To był dzień wypłaty, pracownik poszedł na chwilę, żeby odebrać pieniądze. Łoś szybko przeskoczył i rozbił samochody. W końcu się wynieśli.
Zdarzył się młody chłopak, który wyprowadził z zoo konia. Wsiadł, objechał o północy Rynek, przejechał Podwalem i skierował się w stronę Kobierzyc. Wreszcie zmęczony zatrzymał się, konia przywiązał i zasnął pod wierzbą. Tam go znaleźli. - Żal mi było chłopaka, bo to był husarz fantasta, a dostał rok więzienia - śmieje się dyrektor.
- W 1972 r. mieliśmy sytuację makabryczną. Dziewczyna najadła się narkotyków, rozebrała się i skoczyła na wybieg tygrysów. Musieliśmy ją wyciągnąć, nie ruszając tygrysów, boby rozszarpały - opowiada Hanna Gucwińska. - Wiedzieliśmy, że one bardzo boją się miotły na śmieci. Weszliśmy. Kiedy tygrysy zaczynały podchodzić, to ja miotłę i nagle się cofały. Te krótkie chwile trzeba było wykorzystać, żeby nie zdążyły się przyzwyczaić. Udało się, milicjant wyprowadził dziewczynę.
Szczęście, że nie Warszawa
Gucwińscy wprowadzili wrocławskie zoo do unii ogrodów zoologicznych. Ogród był znany, już w 1969 r. dzięki protekcji Jana Landowskiego, ówczesnego dyrektora warszawskiego zoo, pojechał do Berlina jako kandydat. - Tam po raz pierwszy spotkaliśmy się z wielkimi szychami ogrodów zoologicznych. Po trzech latach kandydowania i wystąpieniach na zjazdach zostałem przyjęty do unii w 1971 r. w Pradze.
Trudny okres mieli w 1973 r. - Jan Landowski zmarł. Władze upatrzyły sobie nas na jego miejsce w Warszawie - wspomina Antoni Gucwiński. - Żeby nas zachęcić, powiedzieli, że co cenniejsze zwierzęta zabiorą z Wrocławia. W rzeczywistości to nas zraziło. Pomyśleliśmy: budujemy tutaj zoo, a oni chcą nam je przenosić. Proponowali też pieniądze na zakup zwierząt. Zgłosiłem się wtedy do przewodniczącego miejskiej rady we Wrocławiu. On mówi tak: "Jeżeli uznacie to za karierę, to nie mam nic przeciwko, ale jeśli zdecydujecie się zostać tutaj, to ja się postaram, żeby można ją było w ogrodzie robić". To była dla mnie bardzo ważna deklaracja. Pojechałem więc do ministerstwa w Warszawie i tłumaczę: To jest sprawa polityczna, to ogród poniemiecki, musimy go odbudować, żeby nie było, że Polacy nic nie potrafią. Minister się namyślił i powiedział: "Nie można dziury łatać, tworząc inną dziurę". O, jaki ja radosny z tej Warszawy wracałem!
Żaby z ubikacji
Gucwińscy prowadzili wrocławskie zoo kilkadziesiąt kolejnych lat. W tym czasie dużo podróżowali. W mieście, w którym był ogród zoologiczny, zawsze mieli bazę. Z wypraw sprowadzali zwierzęta i rośliny. Z Casablanki plecak kaktusów, z Tunisu jaszczurki pustynne i lisa pustynnego - feneka.
- I jeszcze żaby w ubikacji na lotnisku łapałam. Takie żabska piękne siedziały, coś niesamowitego! Jak to, myślałam, żeby nasze zoo ich nie miało... - zaznacza Hanna Gucwińska. - Wtedy wolno było tak wozić.
Do Tunezji zabrali 10 flanelowych koszul, bo tam koszule miały wzięcie. - Pod pałacem Habiba Burgiby je sprzedawałem. W bardzo dobrej cenie. Dzięki temu mieliśmy pieniądze na wycieczkę na Saharę. To był rok 1976 - mówi Antoni Gucwiński.
Uwielbiali podróżować i robili to do początku XXI wieku. Do dzisiaj utrzymują kontakty ze światowymi ogrodami, przede wszystkim z berlińskim, ale też estońskim, moskiewskim, czeskimi.
- Z polskich mamy dobry kontakt z Krakowem i Łodzią - mówi Antoni Gucwiński. - Ale nasza generacja odchodzi. Wciąż jesteśmy zapraszani na spotkania, w ubiegłym roku byliśmy w Bydgoszczy, zaprosili nas na wykład w klubie słuchaczy trzeciego wieku. Mamy sporo zaproszeń na spotkania w ośrodkach kultury, które się jeszcze uchowały, ale nie korzystamy już z tego, bo nie ma jak zostawić zwierząt. No i boimy się o sam dom. Żal nam wyjazdów, bo to był niesamowity kontakt z ludźmi.
Niedźwiedź i rozgoryczenie
Hanna Gucwińska w latach 2001-2005 była posłanką. To były czasy Leszka Millera. Startowała z listy SLD-UP, "bo nikt inny nie proponował", a nie należała do żadnej partii. - Byłam ciekawa Sejmu i byłam pewna, że wygram. Po drugie myślałam, że pomogę mężowi, że będą traktowali go inaczej, kiedy będę posłanką. Nie czułam się tam źle. Zwykli pracownicy byli dla mnie szalenie życzliwi. Nie żałuję. Zawsze chciałam poznać coś więcej poza ogrodem - przyznaje.
Ale to zoo było całym ich życiem. - I co z tego? - pytają z rozgoryczeniem. - Obowiązek mnie tu trzymał. Jak się już rozpocznie, to trudno skończyć, ogród niesamowicie wciąga. Gdybym ten wysiłek włożył w co innego... Interesowała mnie na przykład chemia... Może nie przeżyłbym takich upokorzeń - zastanawia się Antoni Gucwiński.
W 2006 r. Gucwiński został oskarżony przez fundację VIVA! o znęcanie się nad niedźwiedziem Mago. W 1991 r. dyrektor uratował niedźwiedzia z matką i rodzeństwem, biorąc zwierzęta do zoo. Inaczej zostałyby uśpione jako niebezpieczne dla ludzi w górach. W 1996 r. zamknął Mago na zapleczu wybiegu po tym, jak niedźwiedź pokrył siostrę i z kazirodczego związku urodziły się trzy małe. Chciał zapobiec takim zdarzeniom. Mago spędził tam 10 lat. Sąd uznał, że Antoni Gucwiński jest winny znęcania się nad niedźwiedziem, ale odstąpił od wymierzenia kary. Dyrektor miał tylko wpłacić 1000 zł na konto Towarzystwa Opieki nad Zwierzętami.
Gucwińscy nie pogodzili się z wyrokiem, ale nie mieli siły dalej walczyć. Hanna Gucwińska musiała sprzedać dom rodzinny, żeby spłacić adwokatów i koszty postępowania. - Posądzenia, prasowe paszkwile, to człowieka zdeprymowało, przygasiło. Sąd Najwyższy przy kasacji powiedział, że skoro Mago nie miał warunków jak w Tatrach, no to się nad nim znęcano. To powinni zamknąć mnie 50 lat temu, bo w ogrodach zoologicznych nie ma warunków jak na wolności. Dzisiaj Mago żyje i ma się dobrze. Ale to wszystko zostawiło we mnie ślad.
Obchody bez nich
Wrocławski ogród zoologiczny powstał w 1865 r. Niedługo skończy 150 lat. Obchody rocznicy na pewno będą huczne, ale Gucwińscy nie chcą w nich uczestniczyć. - Nie czujemy się potrzebni - mówi Hanna Gucwińska.
- W ubiegłym roku dostałem grzecznościowe zaproszenie do komitetu organizacyjnego, ale podziękowałem - mówi Antoni. - Ogród idzie w innym kierunku, niż ja sobie wyobrażałem. Jego wartość to teren, architektura i tradycja.
Gucwiński chciał podzielić zoo na kilka części, a każda przypadałaby na dany okres w historii. Pierwsza to jeszcze XIX w., kiedy w zoo pokazywano też ludzi. Grupy Arabów czy Beduinów przyjeżdżały na miesiąc, wynajmowały teren i niczym cyrk pokazywały wycinek swojego życia. Druga część to międzywojnie, potem współczesność i na samym końcu centrum małp człekokształtnych, które żyłyby na dużych otwartych wybiegach. Dyrektor widział je na terenie dzisiejszego stadionu Ślęży.
- Planowałem stworzyć ogród zoologiczny i muzeum w jednym - mówi.
Afrykarium nie planował, w miejscu dzisiejszej budowy wolałby zostawić teren spacerowy, żeby można było złapać oddech.
Ma poczucie, że nie dokończył pracy
Antoni Gucwiński odchodził z funkcji dyrektora zoo w końcu 2006 r. Potem pojawiał się jeszcze w ogrodzie, ale bez obowiązków, miał tylko oddawać ogród w ręce nowego dyrektora.
- Przychodziłem, ale nie miałem co tam robić. Następca nic ode mnie nie chciał. Rozliczałem się z tego, co miałem. Powoli zabieraliśmy rzeczy, trzeba było opróżnić mieszkanie - opowiada. - Nastawiłem się na odejście w wieku kardynalskim, jak zapowiadali w urzędzie miasta. Jak dyrektor odchodzi, to się robi uroczyste spotkanie. Są władze miasta, zaprasza się pracowników, daje się pamiątki. Nic takiego nie nastąpiło. Jeszcze w grudniu 2006 r. pożegnaliśmy się z pracownikami i tyle.
Antoni Gucwiński ma poczucie, że nie udało mu się dokończyć pracy. Na 150-lecie planował monografię ogrodu. Oceniał, że potrzebne mu są dwa lata, żeby wszystko podsumować. Dziś podsumowuje tak: - Błędem było to, że człowiek traktował ogród jako swoje życiowe dzieło. Trzeba było czasem odpuścić i może inaczej się ustawić.
