Gaetan Dugas w ciągu roku miał ponad 200 różnych partnerów seksualnych. Podczas kilkuletniej pracy w roli stewarda kanadyjskich linii lotniczych nawiązał intymne stosunki z tysiącami mężczyzn. Powiązano z nim co najmniej 40 wczesnych przypadków AIDS w USA. Z tego powodu uznano go za Pacjenta Zero tej epidemii.
Kanadyjczyk z Quebecu, którego historię opisał Randy Shilts w fenomenalnej książce "And The Band Played On", przyszedł na świat w 1953 roku. Wychowywał się w rodzinie zastępczej w robotniczej dzielnicy miasta. Zdradzający homoseksualne preferencje chłopak dla otoczenia był przede wszystkim popychadłem. Po skończeniu szkoły Dugas postanowił zostać fryzjerem, jednak wkrótce porzucił ten zawód, by założyć mundur stewarda w Air Canada.
W połowie lat 70. ubiegłego wieku większość czasu spędzał w podróżach, podczas których "kolekcjonował" kochanków. Nawiązywanie ogromnej liczby krótkich romansów ułatwiała mu nadzwyczajna uroda. To między innymi za sprawą jego ogromnej aktywności choroba, która w Europie była wiązana z Afryką, a nie orientacją seksualną, w Stanach zyskała początkowo miano "zespołu niedoboru odporności gejów" (GRID).
Od 1977 roku w europejskich klinikach zaczęli pojawiać się ludzie, którzy umierali z powodu chorób uznawanych za bardzo rzadkie lub niegroźne. Ich system immunologiczny w niewytłumaczalny sposób przestawał działać i organizm nie był w stanie poradzić sobie nawet z lekkimi infekcjami. Jedyną rzeczą, która oprócz choroby łączyła pacjentów, były więzi z Afryką.
Wśród tych pierwszych europejskich ofiar była duńska lekarka Grethe Rask, która leczyła chorych w Amumombazi w północnym Zairze. Fatalne warunki sanitarne oraz niedobór sprzętu medycznego zmuszały tamtejszych lekarzy do wielokrotnego używania tych samych igieł. W dżungli nie było też szans na zapewnienie sterylnych warunków i kobieta miała kontakt z krwią pacjentów. W 1974 roku zaczęła zdradzać dziwne objawy. W trzy lata później zmarła w szpitalu w Kopenhadze na pneumocystozowe zapalenie płuc – przypadłość, która wkrótce miała stać się jednym ze znaków rozpoznawczych AIDS.
W tym samym czasie w Europie zaczęli pojawiać się kolejni chorzy. W Norwegii zmarł były żeglarz, który kilkukrotnie odwiedzał Afrykę. Wśród ofiar był też taksówkarz, który wcześniej był członkiem portugalskich sił zbrojnych wysłanych do Angoli. Szpitale – przede wszystkim w Paryżu – zaczęły też zauważać napływ zamożnych Afrykanów, którym nie mogli pomóc miejscowi lekarze. Ich objawy, tak samo jak w innych wypadkach, wskazywały na wyniszczenie układu odpornościowego.
Te czynniki spowodowały, że na starym kontynencie nieznaną chorobę powiązano z Afryką, a przede wszystkim z Zairem. Zupełnie inaczej było jednak w Stanach, gdzie wkrótce ludzie także zaczęli umierać z powodu osłabienia układu odpornościowego. Początkowo chorzy zaliczali się do dwóch grup – byli albo Haitańczykami, albo homoseksualistami. Nowe schorzenie powiązano jednak silnie z drugą grupą.
Haitańczycy przywieźli chorobę bezpośrednio z Afryki. Belgowie, którzy opuszczali swoją kolonię w Kongu, pozostawili kraj w dramatycznym stanie. Brakowało wszystkiego, a jednym z największych problemów był brak ludzi, którzy byliby w stanie podołać administracji nowego państwa. Dlatego do Zairu ściągano Haitańczyków, którzy mówili po francusku i byli w stanie wypełnić istniejącą lukę. W latach 70. przez ten afrykański kraj przewinęły się tysiące ludzi pochodzących z leżącej na morzu karaibskim wyspy. Wracając do domu, nieświadomie zabierali ze sobą wirus HIV, który przekazywali dalej, by w końcu zanieść go także do społeczności karaibskich imigrantów w Stanach. Niektórzy twierdzą, że "transfer" mógł dokonać się już w 1969 roku.
Wszystko działo się według scenariusza znanego z licznych przykładów innych chorób, które rozprzestrzeniały się przede wszystkim w związku z przemieszczaniem dużych grup ludzi. Tak było z hiszpanką, ale też np. polio, które z niezwykłą siłą zaatakowało Stany Zjednoczone po II wojnie światowej.
Ze społecznością gejów było nieco inaczej. Dostępność podróży lotniczych, sposób przekazywania choroby oraz długi okres inkubacji wirusa spowodowały, że wystarczył tylko jeden wyjątkowo aktywny seksualnie zarażony, by epidemia nabrała tempa. Centrum Chorób Zakaźnych stworzyło teorię Pacjenta Zero – miał nim być próżny i przystojny steward.
"Jestem najpiękniejszy"
Gaetan był mężczyzną, którego wszyscy pożądali – pisał Randy Shilts. Doskonale ubrany i nieźle zbudowany blondyn czarował swoich wybranków pociągającym uśmiechem. Atutem mężczyzny miał być także oryginalny akcent z Quebecu, który wśród Amerykanów nadawał mu aurę tajemniczości. Gdy wchodził z przyjaciółmi do baru zatrzymywał się przy wejściu, rozglądał po obecnych w środku i komentował: "I znowu jestem najpiękniejszy". – Na ogół jego przyjaciele musieli przyznać mu rację – pisał Shilts. Wszystko to pozwalało mu na prowadzenie niezwykle aktywnego życia seksualnego. Sam oceniał liczbę swoich partnerów na ponad 250 rocznie. W sumie w przeciągu całego życia utrzymywał intymne i na ogół krótkotrwałe relacje z 2,5 tys. mężczyzn w wielu miastach całego świata.
Podczas jednego z tych kontaktów, najprawdopodobniej w drugiej połowie lat 70., Dugas zaraził się wirusem HIV. Niespełna trzydziestoletni steward był jednym z pierwszych amerykańskich gejów, u których wykryto mięsak Kaposiego: rzadki nowotwór związany z wirusem opryszczki i często atakujący chorych na AIDS. Nowotwór ten wkrótce miał stać się zmorą homoseksualnych społeczności Nowego Jorku i San Francisco oraz znakiem rozpoznawczym choroby. Nie wiadomo czy Dugas zaraził się podczas jednej z licznych wizyt w Europie, czy już w USA. Źródło choroby Dugasa nie jest jednak tak ważne, jak mechanizm, który zdecydował o jej dalszym rozprzestrzenianiu. Jego rolą było nadanie tempa epidemii i rozniesienie ognisk choroby po całych Stanach. Połączenie ogromnej mobilności i aktywności seksualnej z wieloletnim okresem upływającym pomiędzy zarażeniem, a pojawieniem się pierwszych objawów, pozwoliły mu zarazić wiele osób. Te z kolei przekazały wirus dalej, a te jeszcze dalej. HIV podróżował tak samo, jak listy ze słynnego eksperymentu Stanleya Milgrama o "małym świecie".
40 zarażonych
Na trop Dugasa wpadł socjolog Bill Darrow z Centrum Chorób Zakaźnych, który zaczął prowadzić wywiady z cierpiącymi na mięsaka Kaposiego i pneumocystozę w różnych częściach kraju. Chciał odnaleźć element, który pozwoliłby ich połączyć i odnaleźć czynnik wywołujący chorobę oraz dowieść, że przenosi się poprzez stosunki seksualne.
W kolejnych prowadzonych przez niego rozmowach powracała postać przystojnego stewarda lotniczego, który mówił z francuskim akcentem. Mimo niepełnych informacji udało się ustalić, że spośród 19 pierwszych chorych w Los Angeles aż czterech uprawiało seks z Dugasem, a kolejnych czterech z kimś, kto z Dugasem spał. Dalsze badania pozwoliły na powiązanie 40 spraw z różnych miast. Diagram tych powiązań prowadził do stewarda. Niekiedy te relacje były wielostopniowe, ale zawsze wynik był ten sam - ktoś uprawiał seks z Gaetanem. Następnie z dwoma innymi osobami, które zaraziły po dwie kolejne. W niektórych przypadkach udało się ustalić nawet sześć stopni powiązań tego rodzaju.
A było ich z pewnością więcej, ponieważ przełom lat 70. i 80. był okresem dość dużej swobody seksualnej, którą miała zahamować dopiero epidemia AIDS. Wielu z mężczyzn, z którymi sypiał Dugas także utrzymywało liczne kontakty seksualne. W niewielu przypadkach można je było liczyć aż w tysiącach, jednak generalne przyzwolenie na przygodne stosunki powodowało, że każdy zarażony nieświadomie przekazywał wirusa przynajmniej kilku kolejnym partnerom. Ci z kolei roznosili go dalej, nie wiedząc nawet o jego istnieniu. Gdy dowiadywali się, że są chorzy było już za późno.
Ogromną dynamikę rozwoju epidemii pokazały analizy, które przeprowadzono na próbkach krwi pobieranej przez kilka lat od homoseksualnych mężczyzn odwiedzających kliniki chorób wenerycznych w San Francisco. Zbierano je w celu prowadzenia badań nad żółtaczką tybu B, jednak gdy naukowcy opracowali test wykazujący obecność przeciwciał wirusa HIV we krwi, specjaliści z CDC sprawdzili zebrane wcześniej próbki. W 1978 roku nosicielami było 4,5 proc. homoseksualistów w San Francisco. W 1980 – 20 proc., a cztery lata później, już 67 proc. z nich. Gdy próba była bardziej reprezentatywna i nie dotyczyła jedynie tych, którzy zmagali się z chorobą weneryczną, było tylko niewiele lepiej – nosicielami było 40 proc. populacji. Większość zaraziła się jeszcze zanim w Instytucie Pasteura odkryto retrowirus wywołujący chorobę.
Później rosnąca wiedza na temat AIDS wpłynęła na zmianę stylu życia i powstrzymanie się wielu zarażonych od kontaktów seksualnych, które mogły dalej rozprzestrzeniać chorobę. Tak było często, ale nie zawsze. Do wyjątków należał m.in. Gaetan Dugas. Gdy CDC poinformowało go o tym, że choroba jest przenoszona drogą płciową, steward uczepił się myśli o tym, że ktoś zaraził go wirusem i zaczął świadomie narażać kolejnych ludzi. Jego metodą na poradzenie sobie z problemem była zemsta. Gdy przeniósł się do San Francisco, wśród miejscowych homoseksualistów zaczęła rozchodzić się plotka o przystojnym blondynie, który szukał partnerów w lokalnych gejowskich klubach. Ze swoimi wybrankami udawał się do "dark roomów", gdzie najpierw uprawiał z nimi seks, a następnie zapalał światło, pokazywał im plamy mięsaka Kaposiego i mówił: "Mam raka gejów i umrę. Tak jak ty."
Gaetan Dugas zmarł w 1984 roku w Vancouver. Nie był pierwszą ofiarą choroby, ani pierwszym, który przyniósł ją do Stanów, choć wiele wskazuje na to, że mógł należeć do grona ludzi, którzy przetransferowali chorobę z Europy do USA. Był Pacjentem Zero w tym sensie, że bez niego – a właściwie bez kilku takich jak on, hiperaktywnych seksualnie i podróżujących po kraju mężczyzn - epidemia postępowałaby wolniej i zapewne podążała innymi ścieżkami. Gdyby "Pacjent Zero" był heteroseksualny prawdopodobnie pierwszą grupą, w której ujawniłoby się AIDS byliby heteroseksualiści. Wskazuje na to choćby przykład Haitańczyków, u których epidemia rozwijała się równolegle i nie miała preferencji dotyczących orientacji seksualnej.
Epidemia Reagana
AIDS rozwijało się niemal równolegle w kilku różnych społecznościach. Długi i zróżnicowany okres inkubacji spowodował, że pierwsze ogniska choroby zauważono w USA we wspomnianych wcześniej grupach. Jednak wirus już wtedy był obecny także u ludzi należących do innych kategorii społecznych i miał się tam bez przeszkód rozwijać. Epidemia nabierała tempa wśród narkomanów, którzy przenosili wirus HIV używając zainfekowanych igieł. Wkrótce zaczęły pojawiać się także kolejne przypadki choroby powiązane z transfuzjami krwi. Szczególnie narażeni na infekcję byli chorzy na hemofilię, którzy korzystali z krwi pochodzącej od wielu dawców – choroba dotknęła nawet kilkudziesięciu procent z nich. Po opracowaniu testu okazało się, że nosicielami wirusa są również tysiące nienależących do grup ryzyka heteroseksualistów.
Powiązanie choroby z homoseksualistami spowodowało, że konserwatywna administracja Reagana ograniczyła środki na zwalczanie epidemii oraz badania nad wirusem. Stwierdzono, że nie warto zajmować się walką z chorobą uznawaną w ultrakonserwatywnych kręgach za "karę bożą", która na dokładkę dotyka przede wszystkim politycznych przeciwników. – Myślę, że gdy to się zaczynało, w Białym Domu ludzie siedli i powiedzieli: "Dajmy umrzeć p... Oni są zbędni." Zastanawiam się, co by zrobiono, gdyby chorowało 1,5 tys. harcerzy – mówił Arthur Bennett, jeden z zarażonych.
To nastawienie w połączeniu z cięciami wydatków na opiękę zdrowotną i badania medyczne spowodowało, że ludzie, którzy walczyli z epidemią zostali pozbawieni podstawowych środków do realizacji własnych celów. Problemem był zakup biletów lotniczych, wyposażenie laboratoriów, ale też tak podstawowe rzeczy jak... książki. Gdy Dan Francis, szef laboratorium AIDS w CDC, chciał zamówić podstawowy podręcznik retrowirologii za 150 dolarów, spotkał się z odmową swoich przełożonych. Najważniejszej instytucji walczącej z epidemią, która już wówczas dotykała dziesiątek tysięcy Amerykanów, nie było stać na taki wydatek.
Nie inwestowano także w badania nad wirusem i ignorowano wszelkie zalecenia zaangażowanych w sprawę lekarzy i epidemiologów. Najlepszym przykładem tego, w jaki sposób przedkładano pieniądze nad ludzkie życie, było nastawienie zarządzających bankami krwi, którzy choć wiedzieli, że choroba może być przenoszona w czasie transfuzji, przez kilka lat walczyli z kolejnymi proponowanymi sposobami na zabezpieczenie ich odbiorców. Między innymi odrzucili propozycję testów, bo były za drogie, oraz możliwość odrzucania osób należących do grup ryzyka, ponieważ spowodowałoby to konieczność wydania środków na marketing potrzebny do zwerbowania nowych dawców. Trudno się dziś nie zastanawiać czy gdyby wówczas nie podjęto bardziej stanowczych kroków w walce z HIV, AIDS nie zebrałoby takiego żniwa.
Więcej informacji na temat Pacjenta Zero oraz rozwoju epidemii AIDS w Stanach Zjednoczonych można znaleźć w wydanej po raz pierwszy w 1987 roku i wielokrotnie wznawianej książce Randy'ego Shiltsa pt. "And the Band Played On".
