W 2007 r. profesor psychiatrii z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Los Angeles Gary Small zaprosił sześciu ochotników - troje doświadczonych internautów i troje nowicjuszy - do udziału w badaniu aktywności mózgu. Każdemu wręczył gogle, wewnątrz których można było wyświetlać teksty i strony internetowe, a sam metodą rezonansu magnetycznego skanował ich mózgi w poszukiwaniu obszarów o wzmożonej aktywności. Przy czytaniu zwykłego tekstu różnic nie było. Ale w przypadku stron internetowych mózgi doświadczonych internautów wykazywały znacznie większą aktywność niż mózgi początkujących, zwłaszcza w obszarze kory przedczołowej, odpowiedzialnym za rozwiązywanie problemów i podejmowanie decyzji.
A zatem... ścieżki neuronalne w mózgach doświadczonych użytkowników sieci powstały właśnie w wyniku korzystania z internetu.
Najciekawsze zjawisko w ramach eksperymentu zaobserwowano, kiedy Small powtórzył badanie po sześciu dniach. W ciągu tych sześciu dni nowicjusze zgodzili się spędzać godzinę dziennie, surfując po internecie. Nowe badanie wykazało, że aktywność ich mózgów zmieniła się i przypominała już to, co działo się w mózgach weteranów. "Pięć godzin w internecie wystarczyło, by przeprogramować mózgi " - pisał Gary Small. Później powtórzył wszystkie badania z 18 innymi ochotnikami. Wyniki były takie same.
Kiedy po raz pierwszy podał je do publicznej wiadomości, zostały przyjęte z entuzjazmem - wydawało się, że dzięki Google'owi stajemy się bardziej inteligentni, bo to on sprawia, że komórki naszego mózgu utrzymywane są w ciągłej aktywności. Jednak większa aktywność niekoniecznie oznacza lepsze funkcjonowanie mózgu, czego nie omieszkał podkreślić Small. Prawdziwym objawieniem było to, w jakim tempie i w jak wielkim zakresie internet przeprogramowuje ścieżki neuronalne. "Eksplozja technologii cyfrowej nie tylko wpływa na zmianę naszego stylu życia i sposobu porozumiewania się - podsumowuje Small - ale też wywołuje szybkie i głębokie zmiany w naszych mózgach".
W jaki sposób internet kształtuje nasz mózg? To pytanie bez wątpienia będzie przedmiotem wielu badań w nadchodzących latach. Jednak już dziś sporo na ten temat wiemy lub możemy się domyślać - a informacje te są dość niepokojące. Dziesiątki badań przeprowadzonych przez psychologów, neurobiologów czy pedagogów prowadzą do tych samych wniosków - kiedy łączymy się z siecią, wchodzimy w środowisko, które promuje pobieżną lekturę i brak koncentracji oraz powierzchowne przyswajanie wiedzy. Internet daje nam wprawdzie łatwy dostęp do ogromnej ilości informacji, ale jednocześnie sprawia, że nasze myślenie staje się bardziej powierzchowne i dosłownie zmienia się struktura naszego mózgu.
W latach 80., kiedy szkoły zaczęły inwestować w komputeryzację, z wielkim entuzjazmem opowiadano o oczywistej wyższości wypracowań w formie cyfrowej nad pracami pisanymi na papierze. Wielu wykładowców było przekonanych, że wprowadzenie hiperlinków do tekstów wyświetlanych na monitorze będzie nieocenioną pomocą w nauczaniu.
Hipertekst miał rozwijać umiejętność krytycznego myślenia, umożliwiając uczniom łatwe i szybkie przełączanie się na inny punkt widzenia. Nieograniczeni tempem czytania wymuszonym przez drukowany tekst, czytelnicy mogli odtąd dokonywać wszelkiego rodzaju nowych intelektualnych połączeń między rozmaitymi tekstami. Hiperlink miał być technologią wyzwolenia.
Jednak pod koniec dekady w miejsce owego entuzjazmu pojawił się sceptycyzm. Z kolejnych badań wyłonił się nieco inny obraz wpływu
hipertekstu na nasze zdolności kognitywne. Okazało się, że surfowanie po stronach połączonych ze sobą za pomocą
linków to umysłowy aerobik - trzeba nieustannie dokonywać szybkiej oceny wszystkich linków, decydować, w który z nich warto kliknąć, szybko przestawiać się z jednego formatu na drugi - to wszystko było obce tradycyjnemu procesowi czytania. Ponieważ pociąga to za sobą zaburzenia koncentracji, takie działanie obniża nasz poziom rozumienia czytanego tekstu. Badanie z 1989 roku wykazało, że osoby czytające tekst miały tendencję do bezładnego klikania podczas czytania fragmentu zawierającego hiperłącza do innych wybranych informacji. Eksperyment z 1990 roku ujawnił, że niektórzy uczestnicy „nie pamiętali nawet, który tekst przeczytali, a którego nie".
Zdekoncentrowani Internet to system oparty na przerywaniu. Angażuje naszą uwagę jedynie po to, aby za chwilę odciągnąć ją w inną stronę. Mamy tu do czynienia z problemem
hipertekstu i wielu różnych rodzajów mediów, które atakują nas jednocześnie. Liczne badania - między innymi eksperyment oparty na śledzeniu ruchów gałek ocznych, ankieta przeprowadzona wśród internautów, a nawet badanie analizujące przyzwyczajenia użytkowników dwóch różnych uniwersyteckich baz danych - wykazały, że kiedy tylko łączymy się z internetem, zaczynamy czytać szybciej i mniej uważnie. W dodatku, internet ma setki sposobów na odciągnięcie naszej uwagi od tekstu. Większość aplikacji mailowych sprawdza automatycznie nowe wiadomości co pięć lub dziesięć minut, a my sprawdzamy to częściej - klikając w „
Pobierz pocztę" nawet trzydzieści lub czterdzieści razy na godzinę. A ponieważ każdy rzut oka w inną stronę zakłóca naszą koncentrację i obciąża naszą pamięć roboczą, kognitywne koszty takiego postępowania mogą być bardzo duże.
Koszty te są dodatkowo powiększone o to, co naukowcy zajmujący się badaniami mózgu nazywają switching costs (koszty przełączenia). Za każdym razem, gdy przenosimy uwagę na inny obiekt, mózg musi się przekierować i przesunąć nasze mentalne zasoby. Wiele badań wykazało, że przeskakiwanie od jednego zadania do drugiego może w znacznym stopniu zwiększyć nasze obciążenie kognitywne, utrudniając nam myślenie i zwiększając prawdopodobieństwo przeoczenia lub niezrozumienia istotnych informacji. Korzystając z internetu, zwykle żonglujemy różnymi zadaniami, toteż koszty takiego przeskakiwania są jeszcze większe.
Sieć dysponuje ogromnymi możliwościami śledzenia wydarzeń i automatycznego wysyłania powiadomień, co jest oczywiście jedną z największych jej zalet jako technologii komunikacji. Korzystamy z tej możliwości, aby spersonalizować strony, używać baz danych tak, by odpowiadały naszym potrzebom i oczekiwaniom. Chcemy, aby odrywano nas od naszej pracy, ponieważ każda taka krótka przerwa - e-mail, brzęczyk, SMS, reklama - oznacza ważną dla nas informację. Wyłączając funkcję "wysyłanie powiadomień", ryzykujemy, że stracimy kontakt ze światem, a nawet zostaniemy społecznie odizolowani. Napływ nowych wiadomości odwołuje się do naszej naturalnej skłonności do przeceniania bieżących informacji. Chcemy otrzymywać nowe wiadomości, nawet jeśli wiemy, że są one zupełnie trywialne.
Chcemy zatem, aby internet nadal nam przeszkadzał w pracy na różne sposoby. Chętnie godzimy się na zakłócenia koncentracji i na fragmentację naszej uwagi, na spłycenie myśli w zamian za bogactwo różnych ważnych, a przynajmniej zabawnych informacji, jakie otrzymujemy. Rzadko zatrzymujemy się, aby pomyśleć, że być może większym pożytkiem byłoby, gdybyśmy się z tego wszystkiego wyłączyli.
W mgnieniu oka Skutki naszego internetowego przetrawiania informacji nie są jednoznacznie niekorzystne. Niektóre zdolności kognitywne ulegają rozwinięciu w wyniku korzystania z komputera i z sieci. Najczęściej są to bardziej prymitywne funkcje umysłu, takie jak koordynacja oczu i rąk, reakcje odruchowe oraz przetwarzanie bodźców wzrokowych. Jedno z często przytaczanych badań dotyczących gier komputerowych, którego wyniki opublikowało w 2003 roku "Nature", wykazało, że po zaledwie dziesięciu dniach grania młodzi ludzie zaczęli znacząco szybciej przenosić punkt skupienia wzroku z jednego obrazu czy zadania na drugi.
Bardzo możliwe zatem, że przeglądanie stron w sieci rozwija funkcje mózgu związane z szybkim rozwiązywaniem problemów, zwłaszcza jeśli wymaga to rozpoznania pewnych schematów w labiryncie danych. Brytyjskie badanie, jak kobiety szukają w sieci informacji z dziedziny medycyny, wykazało, że doświadczona użytkowniczka internetu potrafi ocenić wiarygodność strony i jej merytoryczną wartość w ciągu zaledwie kilku sekund. Im większą mamy praktykę w przeglądaniu stron, tym bardziej nasz mózg przystosowuje się do tych zadań (Clay Shirky uważa, że sieć to znakomity sposób skanalizowania narastającej "nadwyżki kognitywnej" - zobaczcie jego "Cognitive Surplus: The Great Spare-Time Revolution").
Popełnilibyśmy jednak poważny błąd, koncentrując się jedynie na korzyściach. W artykule opublikowanym w "Science" na początku roku 2009 psycholog Patricia Greenfield przeanalizowała ponad 40 rożnych badań dotyczących wpływów wywieranych przez media na naszą inteligencję i zdolność uczenia się. W podsumowaniu napisała, że "każde medium rozwija pewne zdolności kognitywne kosztem innych". Coraz intensywniejsze korzystanie przez nas z sieci i innych technologii ekranowych doprowadziło według niej do "powszechnego i wyrafinowanego rozwoju umiejętności wizualno-przestrzennych". Te zyski idą jednak w parze z obniżoną zdolnością do "głębokiego przetwarzania bodźców", które leży u podstaw "świadomego zdobywania wiedzy, analizy intuicyjnej, krytycznego myślenia, wyobraźni i refleksji".
Wiemy, że ludzki mózg jest bardzo plastyczny: komórki nerwowe i synapsy zmieniają się, dostosowując się do okoliczności. - Kiedy przystosowujemy się do nowego zjawiska kulturowego, a do takich należy korzystanie z nowego medium, nasz mózg ulega w końcu przeprogramowaniu - mówi Michael Merzenich, pionier w dziedzinie neuroplastyczności. A to oznacza, że nasze internetowe obyczaje wpływają na funkcjonowanie naszego mózgu nawet wtedy, gdy wyłączymy komputer. Korzystamy z tych samych ścieżek neuronowych związanych z wielozadaniowością, a omijamy te, które związane są z czytaniem książek czy głębokimi przemyśleniami.
W ubiegłym roku naukowcy z Uniwersytetu Stanforda zaobserwowali sygnały świadczące o tym, że ta zmiana może już być mocno zaawansowana. Przeprowadzili całą masę badań, zarówno na grupie osób doświadczonych w multitaskingu (pracy w trybie wielozadaniowym), jak i na grupie ludzi, którzy rzadko pracowali w ten sposób. Odkryli, że wielozadaniowcy znacznie częściej ulegali pokusom rozproszenia uwagi, znacznie trudniej było im zapanować nad pamięcią roboczą i ogólnie rzecz biorąc, znacznie więcej wysiłku kosztowało ich skoncentrowanie się na poszczególnych zadaniach. Wytrawni wielozadaniowcy wręcz "chłonęli każdą zupełnie niepotrzebną informację" - twierdzi prof. Clifford Nass z zespołu, który przeprowadzał badania. Michael Merzenich sformułował jeszcze bardziej dosadny wniosek. Według niego, wykonując w internecie wiele zadań naraz, "tresujemy nasze mózgi, aby koncentrowały się na różnych śmieciach".
Nie ma nic złego w szybkim przyswajaniu sobie pofragmentowanych informacji. Zawsze raczej przeglądaliśmy gazety, zamiast czytać je od deski do deski, i rutynowo przesuwaliśmy oczami po tekście w książce lub czasopiśmie, aby zorientować się w ogólnej treści danego fragmentu i zdecydować, czy zasługuje na uważniejsze przeczytanie. Umiejętność szybkiego przeglądania tekstu jest równie ważna jak umiejętność czytania i uważnego myślenia. Problem polega na tym, że takie szybkie przeglądanie staje się coraz bardziej dominującym wzorcem. Kiedyś stanowiło ono jedynie sposób dotarcia do celu, oceniania i wybierania informacji do szczegółowego przestudiowania, a dziś coraz częściej jest celem samym w sobie; wolimy taką metodę od nauki i szczegółowej analizy. Oszołomieni bogactwem skarbów, jakie znajdujemy w sieci, jesteśmy ślepi na zniszczenia, które może ono spowodować w naszym życiu intelektualnym, a nawet w naszej kulturze.
W tej chwili przechodzimy, w sensie metaforycznym, odwrócenie wczesnego procesu rozwoju cywilizacji - od uprawiania i pielęgnowania osobistej wiedzy przechodzimy do łowiectwa i zbieractwa w lesie elektronicznej informacji. I wygląda na to, że w ramach tego procesu nieuchronnie będziemy musieli poświęcić wiele z tego, co czyni nasz umysł tak interesującym.
tłumaczyła Katarzyna Witakowska
*
Nicolas Carr, „The Shallows: What the Internet is doing to our brains" („Płycizna: Co internet robi z naszym mózgiem"), W.W. Norton & Company, czerwiec 2010
Wybrany fragment ukazał się też w najnowszym "Wired".
Nicholas Carr jest także autorem "The big switch and does it matter?" ("O wielkim przełączaniu i o tym, czy ono naprawdę ma znaczenie").
Fot. AP/ 
